प्रथम कल्प
प्रथम : वज्रकुल पटल
हेवज्रतन्त्र
प्रथम कल्प
प्रथम : वज्रकुल पटल
ओं नम: श्रीहेवज्राय । एवं मया श्रुतम् । एकस्मिन् समये भगवान् सर्वतथागतकायवाक्चित्तहृदयवज्रयोषिद्भगेषु विजहार ।।१।।
अर्थ – ओं । हेवज्रलाई नमस्कार गर्दछु । यस्तो मैले सुनेँ । एक समयमा भगवान सबै तथागतहरूका काय-वाक्-चित्त (इवं) हृदयरूपी भगमा बिहार गर्नुभयो ।
तत्र भगवानाह – सर्वतथागतकायवाक्चित्तहृदय भट्टारकं गुह्यातिगुह्यतां इति । अहो वज्रगर्भ साधु साधु महाकृप महाबोधिसत्त्व बोधिसत्त्वस्य वज्रसत्त्वस्य महासत्त्वस्य समयसत्त्वस्य ज्ञानसत्त्वस्य हृदयं हेवज्राख्यं श्रृणु ।।२।।
अर्थ – त्यस अवसरमा भगवानले भन्नुभयो – सबै तथागतहरूका काय-वाक्-चित्त (लाई) हृदय(गत गरेका) भट्टारक गुह्य-अतिगुह्यतम को छ । अहो वज्रगर्भ ! साधु साधु । (हे) महाकृप ! (हे) महाबोधिसत्त्व ! बोधिसत्त्व, वज्रसत्त्व, महासत्त्व, समयसत्त्व, (र) ज्ञानसत्त्वको हृदय (भएको यस) हेवज्रको आख्यान सुन ।।२।।
वज्रगर्भ उवाच –
वज्रसत्त्वो भवेद् कस्माद् महासत्त्वो भवेत् कथम्
समयसत्त्वो भवेत् केन कथयतु भगवान् मयि ।।३।।
अर्थ – वज्रगर्भले भन्नुभयो – हे भगवान! वज्रसत्त्व कसरी बन्दछ? महासत्त्व कसरी बन्दछ? समयसत्त्व कसरी बन्दछ? (यीनिहरू) कसरी बन्दछन् मलाई बताउनुहोस् ।
भगवानाह –
अभेद्यं वज्रमित्युक्तं सत्त्वं त्रिभवस्यैकता ।
अनया प्रज्ञया युक्त्या वज्रसत्त्व इति स्मृत: ।।४।।
अर्थ – भगवानले भन्नुभयो – अभेद्य भएकोले वज्र भनियो । त्रि-भवको एकता लाई सत्त्व (भनियो) । जो प्रज्ञायुक्त हुन्छ (उसलाई) वज्रसत्त्व बुझ ।
महाज्ञानरसै: पूर्णो महासत्त्वो निगद्यते ।
नित्यं समयप्रवृत्तत्वात् समयसत्त्वोऽभिधीयते ।।५।।
अर्थ – महाज्ञानको रसबाट पूर्ण भएकालाई महासत्त्व भनिन्छ । जहिले पनि समयमा प्रवृत्त रहेकोलाई समयसत्त्व भनेर भनिएको हो ।
बोधिचर्यासमासेन बोधिसत्त्वो निगद्यते ।
प्रज्ञाज्ञानसमायोगाज्ज्ञानत्त्वस्तथागत: ।।
अर्थ – बोधिचर्यामा समास भएका लाई बोधिसत्त्व भनिन्छ । प्रज्ञाज्ञानको समायोग गरेबाट ज्ञानसत्त्वतथागत भनिए ।
वज्रगर्भ उवाच –
हेवज्रं तु भवेत् केन ईदृशं नामसंग्रहम् ।
अर्थ – वज्रगर्भले सोध्नुभयो – के गरेमा हेवज्र हुने हुन्छ? कस्ता नामसंग्रह गरेका यस्तो भईन्छ? ‘हे’कारले के लाई भनिएको हो? र ‘वज्र” भनेर के लाई भनिएको हो?
भगवानाह –
हेकारेण महाकरुणा वज्रं प्रज्ञा च भण्यते ।
प्रज्ञोपायात्मकं तन्त्रं तन्मे निगदितुं श्रृणु ।।७।।
अर्थ – भगवानले भन्नुभयो –
‘हे’कारबाट महाजरुणा (र) ‘वज्र’ भनेर प्रज्ञालाई भनिन्छ ।
प्रज्ञोपायात्मक (भएकोले) तन्त्र (भनियो) जुन तीमिलाई बताउँदछु, सुन ।
दृष्टय्कृष्टि महाच्छोभं सामर्थ्यं बहुविधं विदु: ।
स्तभनोच्चाटनं चैव सैन्यस्तम्भाभिचारूकम् ।।८।।
अर्थ – हेरेर(मात्र) आकृष्ट गर्ने, महति क्षोभ गराउने (जस्ता) बहुविध सामर्थ्यहरू (गरिने हो भनेर) जान । स्तम्भन, उच्चाटन (तथा) सेनालाई स्तम्भन, र अभिचारण पनि ।
योगिनीनां यथान्यायमुत्पत्तिस्थितिकारणम् ।
सामर्थ्यं ज्ञानविज्ञानं देवतानां यथोदयम् ।।९।।
अर्थ – योगिनीहरूले आफ्नो हैसियत अनुसार उत्पत्ति-स्थितिको कारण हुन्छन् । (आफ्नो) सामर्थ्य अनुसारले ज्ञानविज्ञान (र) देवताहरु प्रकट गर्दछन् ,
प्रथमं तावद् भवेदेकं हेरुकोत्पत्तिकारणम् ।
भावेनैव विमुच्यन्ते वज्रभर्ग महाकृप ।।१०।।
अर्थ – पहिले त हेरुकको उत्पत्तिको कारण (जति छन्, ती सबै) एकै हुन् । भावना बाटै मुक्त हुने हो, हे महाकृपालु वज्रगर्भ !
बध्यन्ते भावबन्धेन मुच्यन्ते तत्परिज्ञया ।
भावं भाव्यं भवेत् प्राज्ञ अभावं च परिज्ञया ।
तद्वच्छ्रीहेरुकं भाव्यं अभावं च परिज्ञया ।।११।।
अर्थ – भावको बन्धनबाटै बाँधिन जाने हो, (र) त्यसको परिज्ञान भएबाट मुक्त हुने हो । भावद्वारा भाव्य गरी प्राज्ञले अभाव पनि परिज्ञान गरोस् । त्यसरी श्रीहेरुकलाई अभावको परिज्ञानगरी भाविता गरोस् ।
देहस्थं च महाज्ञानं सर्वसंकल्पवर्जितम् ।
व्यापकः सर्ववस्तूनां देहस्थोऽपि न देहजः ।।१२।।
अर्थ – देह मैं महाज्ञान छ (जुन) सर्वसंकल्पबाट रहित छ । (त्यो) सर्वबस्तुमा व्यापक छ । (त्यो) देहमा पनि स्थित छ (तर) देहबाट उत्पन्न भएको होईन ।
वज्रभर्गआह – हे भगवन् ! वज्रदेहे कतमा नाड्यः । भगवानाह –
द्वात्रिंशन्नाड्यः । द्वात्रिंशद् बोधिचित्तावहा महासुखस्थाने स्त्रवन्ते ।
तासां मध्ये त्रिस्रो नाड्यः प्रधानाः । ललना रसना अवधूति चेति ।।१३।।
अर्थ – वज्रभर्गले सोध्नुभयो – हे भगवन् ! वज्रदेहे कति नाडिहरू छन? भगवानले भन्नुभयो – बत्तीस ओटा नाडीहरू हुछन् । बत्तीस ओटा बोधिचित्त(हरू) वहनगर्ने (नाडिहरू) महासुखस्थानमा प्रवाहित हुन्छन् । तीनिहरु मध्ये तीनओटा नाडिहरू प्रधान छन्, (ती हुन्) ललना, रसना र अवधूति ।
ललना प्रज्ञास्वभावेन रसनोपायसंस्थिता ।
अवधूति मध्येदेशे ग्राह्याग्राहक वर्जिता ।।१४।।
अर्थ – ललना प्रज्ञास्वभावको (र) रसना उपाय(स्वभाव)को भई स्थित छ । अवधूती (ती दुईको) बीचमा ग्राह्य-ग्राहकवर्जित (स्वभावमा रहेको छ) ।
अक्ष्योभ्यावहा ललना रसना रक्तवाहिनी ।
प्रज्ञाचन्द्रावहा ख्यातावधूतिं सा प्रकीर्तिता ।।१५।।
अर्थ – ललना (नाडि) अक्ष्योभ्यलाई वहन गर्दछ, रसनाले रक्तलाई वहन गर्दछ । अवधूतीले प्रज्ञाचन्द्रलाई (वहन गर्दछ) भनेर भनिएको छ ।
अभेद्या सूक्ष्मरुपा च दिव्या वामा तु वामिनी ।
कूर्मजा भावकी सेका दोषा विष्टा च मातरी ।।१६।।
शवरी शीतदा चोष्मा ललनावधूती रसना ।
प्रवणा कृष्णवर्णा च सुरुपिणी सामान्या हेतुदायिका ।।१७।।
वियोगा प्रेमणी सिद्धा पावकी सुमनास्तथा ।
त्रैवृत्ता कामिनी गेहा चण्डिका मारदारिका ।।१८।।
अर्थ – (१)अभेद्या, (२) सूक्ष्मरूपा, (३) दिव्या, (४) वामा, (५) वामिनी, (६)कूर्मजा, (७) भावकी, (८) सेका, (९) दोषा, (१०) विष्टा, (११) मातरी, (१२) शवरी, (१३) शीतदा (१४) चोष्मा (१५) ललना, (१६) अवधूती, (१७) रसना, (१८) प्रवणा, (१९) कृष्णवर्णा, (२०) सुरुपिणी, (२१) सामान्या, (२२) हेतुदायिका, (२३) वियोगा, (२४) प्रेमणी, (२५) सिद्धा, (२६) पावकी, (२७) सुमना, (२८) त्रैवृत्ता, (२९) कामिनी, (३०) गेहा, (३१) चण्डिका, (र) (३२) मारदारिका । (यी बत्तीस नाडीहरू हुन्) ।
वज्रभर्ग उवाच –
एता द्वात्रिंशन्नाड्यो भगवन् कीदृशाः ।। १९।।
अर्थ – वज्रभर्गले भन्नुभयो – यी बत्तीस नाडीहरू कस्ता हुन्?
भगवानाह –
त्रिभवपरिणताः सर्वा ग्राह्यग्राहकवर्जिताः ।
अथवा सर्वोपायेन भावलक्षणकल्पिताः ।।२०।।
अर्थ – भगवानले भन्नुभयो – (यी नाडीहरू) त्रिभवपरिणता हुन् । (यी) सबै ग्राह्य-ग्राहकवर्जित छन् । अथवा सकल उपाहरुबाट भावलक्षणकल्पिता हुन् ।
संवरभेदश्च कथ्यते – आलि–कालि–चन्द्र–सूर्य–प्रज्ञोपाय–धर्म–सम्भोग–निर्माण–महासुख–काय–वाक–चित्तम्ं एवं मया ।।२१।। ए–कारेण लोचना देवी वं–कारेण मामकी स्मृता । म–कारेण पाण्डुरा च या-कारेण तारणी स्मृता ।।२२।।
अर्थ – (अब) संवरभेद बारे बताउदछु – आलि-कालि-चन्द्र-सूर्य-प्रज्ञोपाय-धर्म-सम्भोग-निर्माण-महासुख–काय–वाक-चित्त (र) एवंमया सबै संवर हुन् । (एवंमया भनेको) । ए-कारबाट लोचना देवी, वं-कारबाट मामकी, म-कारबाट पाण्डुरा (र) या-कारबाट तारणी बुझ ।
निमार्णचक्रे पद्मं चतुःषष्टिदलम् । धर्मचक्रे अष्टदलम् । संभोगचक्रे षोडशदलम् । महासुखचक्रे द्वात्रिंशद्दलम् । चक्रसंख्याक्रमेण व्यवस्थापनम् ।।२३।।
अर्थ – निमार्णचक्रमा (स्थित) पद्म चौंसट्ठी पत्रको छ । धर्मचक्रमा आठपत्रे छ । संभोगचक्रमा सोह्रपत्रे छ । महासुखचक्रमा बत्तीसपत्रे छ । चक्रसंख्याको क्रमबाट (यसरी) व्यवस्था भएको छ ।
चत्वारः क्षणाः – विचित्र–विपाक–विमर्द–विलक्षणाश्चेती ।। २४।।
अर्थ – क्षणहरू चारओटा छन् – (१) विचित्र, (२) विपाक, (३) विमर्द (र) (४) विलक्षण ।
चत्वार्यङ्गानि – सेवा–उपसेवा–साधना–महासाधनाश्चेति ।।२५।।
अर्थ – आर्यअङ्गहरू चारओटा छन् – (१) सेवा, (२) उपसेवा, (३) साधना, (र) (४) महासाधना।
चतुरार्यसत्यानी – दुःख–समुदय–निरोध–मार्गाश्चेति ।।२६।।
अर्थ – आर्य सत्यहरू चारओटा छन् – (१) दुःख, (२) समुदय, (३) निरोध (र) (४) मार्ग ।
चत्वारि तत्त्वानि – आत्मतत्त्वं-मन्त्रतत्त्वं–देवतातत्त्वं–ज्ञानतत्त्वं चेति ।।२७।।
अर्थ – तत्त्वहरू चारओटा छन् – (१) आत्मतत्त्व, (२) मन्त्रतत्त्व, (३) देवतातत्त्व (र) (४) ज्ञानतत्त्व ।
चत्वार आनन्दाः – आनन्दः परमानन्दो विरमानन्द: सहजानन्दश्चेती ।।२८।।
अर्थ – आनन्दहरू चारओटा छन् – (१) आनन्द, (२) परमानन्द, (३) विरमानन्द, (र) (४) सहजानन्द ।
चत्वारो निकायाः – स्थावरी सर्वास्तिवादः संविदी महासंघी चेति ।।२९।।
अर्थ – निकायहरू चारओटा छन् – (१) स्थावरी, (२) सर्वास्तिवाद, (३) संविदी, (र) (४) महासंघी ।
चन्द्र-सूर्य आलि–कालि षोडशसंक्रान्तिश्चतुःषष्टिदण्डो द्वात्रिंशन्नाडी चत्वारः प्रहरा एवं सर्वे चत्वारः ।।३०।।
अर्थ – चन्द्र-सूर्य, आलि-कालि, षोडशसंक्रान्ति, चौसट्ठीदण्ड, बत्तीसनाडी, चार प्रहर (आदिहरू) सबै चारको समूहमा छन् ।
चण्डाली ज्वलिता नाभौ दहति पञ्चतथागतान् ।
दहति च लोचनादीः दग्धे हं स्रवते शशी ।।३१।।
अर्थ – चण्डालीनाडी ज्वलित भई नाभीमा पञ्चतथागतहरूलाई दहन गरी तथा लोचना आदीहरूलाई पनि दग्धगरी ‘हं’कार शशीभई स्राव हुन्छ ।
।।इति वज्रकुल पटल प्रथम ।।